श्रमिकांच्या अनोख्या जगात विवेक पटवर्धन

 

श्रमिकांच्या अनोख्या जगात विवेक पटवर्धन

श्रम म्हणजे काय ? कोण श्रमिक ? वर्ग म्हणजे काय ? आणि तो वर्गवादाचा संघर्ष म्हणजे काय ?

वरील सर्व आसपास असतात पण जवळपास नसतात मध्येच श्रमिकांच्या अनोख्या जगात सारखे पुस्तक येते आणि विचार करायला भाग पाडते .

श्रमिकांच्या अनोख्या जगात ह्या पुस्तकात श्री विवेक पटवर्धन यांनी  एचआर आयआर क्षेत्रातील अनेक वर्षाच्या अनुभवाची पोतडी खोलत त्यांचा भूतकाळातील भोवतालाचा पट मांडताना उद्योग विश्वाच्या कामगार व व्यवस्थापन संबंधाच्या वर्तमानाचा लेखाजोखा मांडला आहे.

कायमस्वरूपी कामगार किंवा सर्वसामान्याच्या भाषेत एखाद्या नोकरीत कायम होणे (Permanent) हे दुर्मिळ असले तरी कुठल्याही औद्योगिक वसाहतीत अपवाद वगळता कारखाने बंद पडल्याचे ऐकवित नाही मग हे सर्व कारखाने त्याचे उत्पादन कसे तयार करतात आणि कोण ह्या कारखान्यात कामगार म्हणून काम करतात व कायम न करता उत्पादकता कशी सुरळीत ठेवली जाते व त्यासाठी समाजातील कोणत्या घटकांचा बळी जातो आणि माणूस म्हणून जगताना आवश्यक असणाऱ्या सुविधापासून वंचित राहतात किँवा ठेवले जातात हे उदाहरण देऊन मांडले आहे .

हे पुस्तक ४ भागात विभागले आहे त्या ४ भागापैकी बिल हे वूड (अमेरिकेतील कामगार नेते ) चे कोडे ह्या भागात त्यांनी कामगार संघटना व व्यवस्थापन यांच्यात होणाऱ्या वेतन करारांची ,कंत्राटी व हंगामी कामगार व त्यांचे वेतन तसेच काम मिळण्यातील अनियमितता आणि वेतनाचा दर ,अचानक बंद पडलेल्या कारखान्यामुळे कामगारांवर पडलेली बेकारीची कुऱ्हाड ,पिरंगुट मध्ये १८ महिला कर्मचाऱ्याचे प्राण घेणाऱ्या आगीची घटना बाबत लिखाण केले आहे हा भाग एचआर म्हणून काम करताना खूप अंतर्मुख करते. 

पुस्तक लिहिताना त्यांनी उद्योग जगतातील औद्योगिक संबंधाची फक्त नकारात्मक बाजू न मांडता जिथे सी ई ओ च्या व्यक्तिगत तत्त्वावर ए आर धोरण ठरतात ह्या प्रकरणात श्री रामकृष्ण एक्सपोर्ट प्रा लि चे मालक श्री गोविंद काका यांनी त्यांच्या संस्थेत केलेल्या सकारात्मक बदलाची माहितीपण देतात तसेच बॉश ,चाकण, ASAL भोसरी ,थरमॅक्स या संस्थेतील कामगार संघटनांनी पारंपरिक कामगार संघटना पेक्षा संघटनेतील सदस्यासाठी व कंपनी साठी केलेल्या सकारात्मक प्रयोगाची ही त्यांनी तपशिलाने नोंद घेतली आहे.

पुस्तकाचा शेवटच्या भाग वाचताना मला पी साईनाथ यांच्या विदर्भातील शेतकरी आत्महत्येच्या प्रश्नावरील निरो ज् गेस्ट ह्या प्रसिद्ध डॉक्युमेंटरी मधील पी साईनाथ यांनी उपस्थितांना व व्यवस्थेला प्रश्न विचारला आहे "Who is Nero's Guest " आणि अगतिक पणे उत्तर ही दिले आहे "We all are Nero's Guest". कदाचित विवेक सरांना उद्योग विश्वातील कामगार विषयाशी संबंधित स्टेकहोल्डर्स ला (Stakeholders) पुस्तकाद्वारे हाच प्रश्न तर विचारायचा असेल का ?

श्रमिकांच्या अनोख्या जगात ह्या पुस्तकांचे लेखक श्री विवेक पटवर्धन हे एशियन पेंट्स ह्या संस्थेच्या एच आर हेड या पदावरून निवृत्त असून विवेकस वर्ल्ड (www.vivekvsp.com) ह्या ब्लॉग द्वारे नियमित त्यांचे लेख प्रकशित होत असतात. कधीतरी एचआर आय आर बद्दल वाचताना विवेक सरांचा ब्लॉग वाचनात आला व नियमित त्यांचा ब्लॉग वाचायला सुरवात केली सुरुवातीला ब्लॉग वाचताना असे वाटायचे की सरांचे लिखाण हे युनियनच्या किंवा कामगारांच्या बाजूने झुकणारे होते आणि दुसरी बाजू समजावून न घेता मी आपल मत बनवून टाकले कि माणूस सेवानिवृत्त झाला की ज्या व्यवस्थेचा प्रतिनिधी म्हणून काम करतो तिच्या विरुद्ध बोलायला सुरवात करतो (नोटीस पिरियड असणारा कर्मचारी जसे खुले पणाने बोलू लागतो तसे ). 

पण मला सरांची बाजू पुण्यात सदर पुस्तकांचे प्रकाशन सोहळ्यात कळली कि सर एशियन पेंट्स मध्ये कार्यरत असताना एशियन पेंट्सच्या भांडुप कारखान्यात "तुतारी" (मालकाने स्वतःच्या कामगाराच्या शिक्षणासाठी चालवले मासिक) या मासिकाचे संपादक होते आणि त्यांना जो जैसा है वैसा मांडण्याचे संपूर्ण स्वातंत्र्य के राजगोपालचारी साहेबांनी त्यांना दिले होते त्यामुळे सरांचे लिखाणाची शैली ही वास्तववादी होत गेली.कदाचित एशियन पेंट्स मधील ह्या Open Culture जडणघडणी मुळे आजही ते तेवढयाच परखडपणे लिहू शकतात असे मला वाटते.

( कोण होते Nero's Guest हे पुढील लिंक द्वारे वाचू शकतात https://acrazymindseye.wordpress.com/2012/02/13/being-a-guest-at-neros-party/)